Fort van Hoofddorp

Fort van Hoofddorp (1904) is natuurlijk nooit gebouwd als “icoon”. Sterker nog, bij de bouw was het juist de bedoeling dat het verdedigingswerk niét zou opvallen in het landschap. Maar vanuit het hedendaags perspectief is het verdedigingswerk weldegelijk een historisch representatief bouwwerk, dat nu –dankzij de herbestemming– opnieuw zijn plek heeft kunnen veroveren in de samenleving. Ondanks de centrale ligging in Hoofddorp was het fort nooit structureel toegankelijk voor publiek en is het in de Haarlemmermeer langzaam in de vergetelheid geraakt. Fort van Hoofddorp, onderdeel van de Stelling van Amsterdam, is nu gerenoveerd en getransformeerd, tot een levendige ontmoetingsplek waar de geschiedenis van de Haarlemmermeer en de Stelling weer zichtbaar en beleefbaar is gemaakt. De symbiose tussen het polderlandschap, de inundatiegebieden en de militaire bouwkunst, maakt de Stelling uniek in de wereld. Het tekent de Nederlandse identiteit en onze innovatieve omgang met het landschap. Het is tevens de reden waarom de Stelling van Amsterdam in 1996 op de Lijst van Werelderfgoed werd geplaatst. Fort van Hoofddorp, dat werd gebouwd in het hart van de drooggelegde Haarlemmermeer, ademt dan ook historie. En deze geschiedenis en verhalen moeten we koesteren door het levendig houden van onze monumenten. De ambitie bij deze herbestemming was echter meer dan het terugbrengen van het verdedigingswerk in zijn originele staat: Serge Schoemaker Architects wilde een nieuwe tijdslaag toevoegen, waarbij geschiedenis en heden niet naast elkaar komen te staan als twee gescheiden, statische entiteiten, maar er sprake is van een dynamisch verband, waarbij het ontwerp voortbouwt op de geschiedenis van de plek en tegelijk de blik stuurt hoe naar het verleden kan worden gekeken. Deze “strategische interventies”, die het landschap, de architectuur en het interieur uiteindelijk hebben ondergaan, zijn zorgvuldig gekozen om te zorgen dat de essentiële kenmerken van het fort konden worden blootgelegd en behouden: de unieke ruimtelijke kwaliteiten, de tactiliteit van de brutalistische architectuur, evenals de historische details. Tegelijkertijd is er een nieuw beeld geschapen met meerdere tijdslagen en is het fortgebouw tijdens deze renovatie (nagenoeg) onzichtbaar verduurzaamd en aangepast aan de hedendaagse gebruikseisen. Met dit bijzondere project hebben de initiatiefnemers –na een proces van tien jaar– een stukje identiteit aan de Haarlemmermeer kunnen teruggeven.

Fort van Hoofddorp is één van de weinige forten binnen de Stelling met twee verdiepingen. Het verdedigingswerk ligt, zoals de meeste forten, ingebed in het landschap en is bedekt met een aardlaag. Het fort bestaat uit een rijk labyrint aan ruimten: geschutsruimten, lokalen, gangen en nissen. Muren en gewelven van meters dik ongewapend beton moesten het fort beschermen tegen het vijandelijk geschut. Het gebouw bezit twee vrijstaande hefkoepelgebouwen, die met het hoofdgebouw zijn verbonden door ondergrondse gangen. De gangen zijn bij de renovatie volledig ontgraven, waarmee de oorspronkelijke gangenstructuur weer in ere is hersteld: bezoekers kunnen nu via de lange achtergang op de begane grond, ondergronds naar de vrijstaande hefkoepelgebouwen en het terreplein bovenop het fort. Om de ontsluiting van het fortgebouw te verbeteren, zijn twee nieuwe trappenhuizen toegevoegd. Met het wegbreken van de vloeren zijn op deze plekken verticale, dubbelhoge ruimten ontstaan, die licht en lucht brengen in het door horizontale gangen gedomineerde interieur. De trappen zijn, evenals de overige nieuwe interieurelementen, strak vormgegeven en herkenbaar van kleur. Het fortgebouw in Hoofddorp is deels getransformeerd, deels gerestaureerd en deels onaangetast gelaten. Alle niet-authentieke elementen zijn verwijderd. Nieuwe toevoegingen zijn door Serge Schoemaker Architects hoogwaardig uitgevoerd en weloverwogen geïntegreerd, met een bewust behoud van de historische sporen, evenals de karakteristieke ongepolijste uitstraling. Er is bij de renovatie bewust gekozen voor het reinigen (stralen) van alle oppervlakten van het oude interieur, waarna slechts een deel van de betonnen wanden weer is geschilderd. Zo konden ruwe, onafgewerkte betonwanden gecombineerd worden met warme, hardhouten scheidingswanden en minimalistische, stalen elementen. Deze keuze verleent het project een uitzonderlijke atmosfeer. Om de sobere, brutalistische uitstraling van het fortinterieur te kunnen behouden zijn alle nieuwe gebouwinstallaties nagenoeg onzichtbaar weggewerkt. Zo is het hele pand voorzien van een dun vloerverwarmingssysteem. Het luchtbehandelingssysteem met warmteterugwinning maakt gebruik van de historische, ingestorte luchtkanalen. Nieuwe leidingen zijn geïntegreerd in de dekvloeren en het dakpakket. Deze gebouwinstallaties zorgen voor een aangenaam én energiezuinig leefklimaat.