Nationaal Holocaust Namenmonument

Het Holocaust Namenmonument is gebouwd voor de Joden, Sinti en Roma die tijdens de Tweede Wereldoorlog gedeporteerd en vermoord zijn, en geen eigen graf hebben. Het bestaat uit 102.000 bakstenen waarin de namen, geboortedata en leeftijd bij overlijden zijn gegraveerd. De stenen vormen muren die vier Hebreeuwse karakters dragen - omkleed met spiegelend roestvrij staal, en iets opgetild en verdraaid ten opzichte van de muren - met de boodschap: ‘in herinnering aan’. De spiegels reflecteren de lucht, de bomen en de gebouwen in de omgeving, leggen een verbinding tussen het verlden en het hden, en geven een symbolische betekenis aan de opgave om ‘een toekomst proberen voor te stellen met de ervaring van dit trauma’. Op maaiveldniveau vormt het monument een labyrintachtige ruimte waar je vrij doorheen kunt lopen. Initiatiefnemer van het project is Jacques Grishaver, voorzitter van het Auschwitz Comité, die de Pools-Amerikaanse architect Daniel Libeskind benaderde om een ontwerp voor een monument in het Wertheimpark te maken. Toen bewoners dat plan afkeurden, werd gekozen voor deze locatie, in de voormalige Joodse Buurt. Ook hier ontstond weerstand; zo werd gevreesd dat het monument te groot zou zijn voor de plek. Zoals het honderd meter lange bouwwerk zich voegt tussen de Weesperstraat, de ingang naar de metro en de Hoftuin, ervaart de jury het eerder als bescheiden. Het monument is meer dan een gedenkplaats: een stedelijk rustpunt en een ruimte voor educatie, waar dagelijks schoolklassen worden ontvangen en rondgeleid. Beschrijvingen doen tekort aan de ervaring van de jury, die diep onder de indruk is van de betekenis die in dit ontwerp besloten ligt en de enorme betekenis voor de Joodse gemeenschap.

Vanuit de gedachte dat alle slachtoffers een plek verdienen, niet weggestopt maar onder de volle aandacht, is ook het Nationaal Holocaust Namenmonument een confronterend en sterk statement. Meer dan 102.000 slachtoffers van de Holocaust hebben ruim 75 jaar na de Tweede Wereldoorlog een eigen monument gekregen in Amsterdam. Het is een gedenkteken met op bakstenen gegraveerde namen van Nederlandse slachtoffers van de Holocaust – Joden, Sinti en Roma – die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen. Iedere baksteen is een individu; in één oogopslag zie je de omvang van de tragedie. Na jaren van voorbereiding en onderzoek naar de juiste locatie is het monument - niet zonder slag of stoot - gerealiseerd in het voormalig Weesperplantsoen, tussen de Weesperstraat en de Hoftuin van de Protestantse Diaconie. Een logische locatie, middenin het Joodse kwartier in de nabijheid van belangrijke Joodse culturele gebouwen, zoals de Portugese Synagoge en het Joods Historisch Museum. Met zijn parkachtige sfeer past het monument naadloos in het omliggende landschap en sluit het goed aan bij de groene Hoftuin. Het nodigt bezoekers, omwonenden of toevallige voorbijgangers uit tot dwalen door het labyrint van muren. Het Nationaal Holocaust Namenmonument is hiermee niet alleen een bijzondere plek voor nabestaanden om te herdenken, maar ook een toegankelijke plek voor iedereen – jong en oud – om te verblijven, te reflecteren op de tragedie in onze geschiedenis en te beseffen dat de dreiging nog altijd bestaat. Een herkenbaar icoon met haar rode bakstenen, spiegelende rvs-letters, groene heggen en witte gedenkkiezels.

Het ontwerp van Daniel Libeskind beslaat een niet-lineair labyrint van muren, gebouwd met 102.163 unieke bakstenen. Elke steen staat voor een individu, waarmee het monument als geheel een idee geeft van de omvang van het aantal slachtoffers van de Holocaust. In de stenen staan de namen gegraveerd van de Nederlandse slachtoffers (Joden, Roma en Sinti) die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen, met geboortedatum en leeftijd op het moment van overlijden. Elke naam krijgt hiermee zijn eigen, tastbare herdenking. Het monument draagt vier objecten van spiegelend roestvast staal; Hebreeuwse letters לזכר die samen het woord ‘in memoriam’/ ‘in herinnering aan’ weergeven. Dat de omgeving en zelfs de reflectie van de omgeving wordt gereflecteerd, zorgt voor een caleidoscopisch effect. De elementen lijken los van de muren te zweven; de leegte verbeeldt de discontinuïteit van de geschiedenis. Het ziet er ogenschijnlijk simpel uit, maar de muren dragen de uitkragende massieve letters van in totaal 150 ton op slechts 26 kolommen. Hoe deze constructie zich verhoudt, is in samenwerking met Rijnboutt bekeken en uitgewerkt, terwijl Studio Libeskind het esthetische ontwerp bewaakte. Dat het monument opgebouwd is uit bakstenen, heeft niet alleen met de Nederlandse baksteentraditie te maken. Voor Daniel Libeskind symboliseren de bakstenen elk slachtoffer als individu, één naam per baksteen. Daarnaast refereert het aan een Joods gebruik: het leggen van steentjes op het graf van de overledenen. Daarom is er een speciaal vak met witte kiezels waaruit mensen een steentje kunnen pakken en die kunnen nalaten op de basaltstenen strip op de grond langs de muren. Voor de landschappelijke inpassing van het Namenmonument is gekozen voor een parkachtige uitstraling die logisch aansluit op de Hoftuin, een prachtige groene oase van rust in de stad. Zo is vanwege de herkenbaarheid en herhaling, net als in de Hoftuin, aan de drukke Weesperstraat ook een beukenhaag geplaatst zodat je op straatniveau groen ervaart. Ook de keuze voor een plantenvak tegen het hek naar de Hoftuin met siergras en een groenblijvende haag, is zorgvuldig. Door het landschapsontwerp sober te houden gaat alle aandacht naar het monument.