Rechtbank Amsterdam

De nieuwe rechtbank aan de Amsterdamse Zuidas, gebouwd ter vervanging van het naastgelegen jaren zeventigcomplex, moest een ‘gezaghebbend’ gebouw worden: monumentaal, transparant, goed beveiligd en publiek toegankelijk. KAAN architecten heeft deze schijnbaar tegenstrijdige eisen verenigd in een even eenvoudig als vernuftig ontwerp: een enorme kubus van zwart staal en glas, waaruit een kwart is weggenomen om een voorplein te maken. Deze stedelijke ruimte, geplaveid met natuursteen, loopt via de glazen gevels door in een metershoge hal van waaruit je de rechtszalen betreedt. Ondergronds bevinden zich de parkeergarage, het cellencomplex en de kamers van de snelrechters, bovenin het gebouw de werkplekken van de officiers van justitie en rechters. De jury is onder de indruk van het krachtige beeld van de rechtbank, die van ver iets ongenaakbaars heeft, maar van dichtbij licht en open oogt, en waarvan de enorme schaal wordt verzacht door de sculptuur op het plein. De heldere ruimtelijke organisatie, met een zwart en wit bouwdeel en vrijstaande bodebalies bij de zalen, helpt bezoekers op hun gemak te stellen en eenvoudig hun weg te vinden. Nergens wordt zichtbaar hoe ingewikkeld het gebouw feitelijk in elkaar zit, met gescheiden routes voor rechters, advocaten en gedetineerden. Door glazen gebouwdelen van een steenprint te voorzien blijft het massieve beeld van natuurstenen blokken in stand, terwijl de rechters naar buiten kunnen kijken. Streng, rechtvaardig – menselijk. Dit gebouw plaatst de rechtspraak waar hij hoort, midden in de samenleving, en biedt houvast bij momenten waarop beslissingen over levens worden genomen.

De nieuwe rechtbank onderscheidt zich van het besloten archetype van een traditionele rechtbank door een functionele omkering. De gebouwenveloppe is tot slechts kolommen en horizontale verbindende elementen gereduceerd en hierdoor ontlast van expliciete communicatiefuncties. De binnenkant – vooral in de lage verdiepingen – wordt zo direct zichtbaar. De rechtspraak vermijdt hiermee te schuilen achter een verbeelding van de eigen kracht en laat zichzelf direct zien aan de stad. Hiermee wordt invulling gegeven aan de ambitie van de Opdrachtgever om een functioneel gebouw te realiseren, maar niet louter als efficiënte en effectieve huisvesting. In de gedachte van de opdrachtgever is een hedendaags publiek gebouw functioneel wanneer haar maatschappelijke betekenis herkenbaar is. Hetgeen wat erin gebeurt is zichtbaar (evenals de omliggende omgeving vanuit binnen) en respect wordt gewekt voor de instelling die daarin opereert zonder dat dit een belemmering vormt op het uitnodigende karakter. Drie belangrijke intuïties kenmerken het ontwerp en vormen haar identiteit en icoonwaarde. Om te beginnen is het publieke programma van de begane grond in directe relatie met de stad gebracht. Om dit te bereiken is het logistieke cluster waar gehechte verdachten aan- en afgevoerd worden naar de kelder gebracht. Met het vrijspelen van de begane grond ontstond een tweede intuïtie: een voorruimte die zowel het rechtbankgebouw als de stad dient, voor gemeenschappelijk gebruik. Door een kwart van de gebouwplattegrond af te snijden, ontstaat een voorplein, waar een enorm standbeeld als poortwachter de bezoekers verwelkomt. Het voorplein verplaatst als het ware het besloten hart van een traditioneel rechtbankgebouw naar een excentrische positie. Aan twee kanten omhuld door het gebouw zelf, aan de overige zijden door de stad. Deze inversie van representativiteit gaat gepaard met een even ingrijpende omkering van de ruimtelijke structuur. Zittingsruimten en de beveiligde verkeersruimtes en vertrekken voor de rechters zijn geconcentreerd in een binnenbouw – of eigenlijk twee, door de manier hoe de rechtbank het voorplein omarmt – waaromheen de foyer en wachtruimtes de gevel domineren. Zonder een duidelijk te onderscheiden voor- of achterkant wordt de stad rondom door het gebouw ingelijst. Al met al vormt de nieuwe rechtbank van Amsterdam een icoon waarin de architectuur niet overheerst, maar juist ten dienste staat van de rechtspraak en de samenleving.

De Rechtbank houdt in haar aanpak vast aan het uitgangspunt dat de rechtsgang een openbare aangelegenheid is. Het 50 meter hoge gebouw straalt benaderbare autoriteit uit en oogt statig maar uitnodigend voor het publiek. In het ontwerp is aan de voorkant een kwart van de plattegrond voor een voorplein gereserveerd, een ruimte die tegelijk bij de rechtbank en de stad hoort. Het gerechtsgebouw is horizontaal verdeeld in drie grotere secties om de scheiding van zijn functies en een efficiënte circulatie van werknemers, rechters en bezoekers te vergemakkelijken. De eerste vier lagen van de rechtbank vormen het gebied waar het publiek ontvangen wordt. Hier staan binnen het gebouw twee zalengebouwen (security by design) over vier lagen, omgeven door omlopen en foyers: het wachtgebied voor publiek en de advocaten die cliënten opvangen. Dit gebied vormt een eenheid met het voorplein. Alleen de pleingevel staat er tussen. Daarboven, op de verdiepingen 5 en 6, bevindt zich het overgangsgebied. Dit is het hart waar medewerkers samenkomen, waar vergaderd en geluncht wordt, en een plek voor informele samenkomsten en inhoudelijke verdieping. In de kroon van het gebouw, op verdieping 7 tot en met 10, liggen de 4 kantoorlagen. Op het dak van de kroon is de ruimte aanwezig voor de strategische reserve, terugliggend van de dakrand. De nauwe samenwerking tussen architecten, adviseurs voor de constructie, bouwfysica, installaties en (brand)veiligheid, aannemer en leveranciers heeft een praktisch, duurzaam gebouw voortgebracht, vrijwel energieneutraal en toekomstbestendig door een grote mate van flexibiliteit. Energie-efficiëntie gaat gepaard met ingebouwde robuustheid en toekomstbestendige oplossingen die voldoen aan de eisen voor het welzijn van bezoekers en medewerkers. Het gerechtsgebouw beschikt ook over speciaal in opdracht gemaakte originele kunstwerken, met een aandacht voor ambacht die past bij de tactiele architectuur van de Rechtbank - met name het sculptuur van Nicole Eisenman op het vierkante plein en de rechtszaalkunstwerken van Jesse Wine en Femmy Otten vallen op.