In 2021 opende het nieuwe museum van Nationaal Monument Kamp Amersfoort (NMKA). In de Tweede Wereldoorlog zaten hier 47.000 mensen gevangen. Nu maken architectuur en tentoonstellingen de geschiedenis voelbaar: de beklemming, het onrecht en de angst van oorlog. Herinneren, bezinnen en vooruitkijken zijn de leidende thema’s in het nieuwe museum.

Een plek van herinnering is een tastbaar overblijfsel van het verleden en ook een onderdeel van het collectief geheugen. Iedereen heeft daarbij zijn eigen associaties, gevoed door de eigen ervaringen. Al die verschillende narratieven zijn verbonden met zo’n plek. Een ontwerp moet dus ruimte bieden aan parallelle werelden en perspectieven. Ook als er vrijwel niets meer te zien is, dan nog roept alleen al het aanwezig zijn op die plek een bepaalde sfeer op.
Het Nationaal Monument Kamp Amersfoort is zo’n plek.

In het totaalontwerp van het nieuwe museum speelt de ervaring van leegte en onthechting een centrale rol. De keuzes die het ontwerpteam maakte in architectuur en materiaalgebruik ondersteunen de ervaring.

Het paviljoen is tegelijk iconisch door de eenvoud en scherpe detaillering, maar gaat door het spiegelend effect ook op in de omgeving en vice versa. Het weerspiegelt letterlijk en figuurlijk de geschiedenis en het heden en het confronteert ons met onszelf. De spiegeling ondersteunt daarmee het thema ‘reflectie’. De binnenplaats representeert de leegte en angst van het appèl. Het neerdalen naar de donkere tentoonstelling versterkt het gevoel van onderdrukking, en het opkomen naar het licht symboliseert het licht na de duiste
is.

Het museum heeft een sterk educatief karakter, de maatschappelijke meerwaarde is daarmee erg groot. Personen uit het kamp krijgen een gezicht. Met brieven en objecten geeft het een inkijk in het leven tijdens de Tweede Wereldoorlog en in het kamp. De tentoonstelling legt ook de relatie naar onrecht vandaag de dag, met een programma dat bezoekers confronteert met dilemma’s. Actuele thema’s en universele vraagstukken van recht en onrecht, vooroordelen, etc. komen aan de orde. Het confronteert ons met problemen die vandaag spelen en laat bijvoorbeeld zien dat discriminatie van alle tijden is.
Het uitgebreide educatieprogramma voor leerlingen en studenten draait om de thema’s herinneren, bezinnen en leren en zijn afgestemd op de verschillende leeftijden. Ook bezoeken veel gezinnen Kamp Amersfoort.

De huidige situatie in Oekraïne leert ons dat groot onrecht helaas nog altijd bestaat. Plekken van herinnering en reflectie blijven daarom ook juist nu ontzettend belangrijk. Ze vertellen iets over de geschiedenis en over onszelf, en zijn van grote waarde in het bijdragen aan de kennis en bewustwording van jong en oud. Kamp Amersfoort is in al zijn terughoudendheid daarmee een icoon voor ‘mémoir et miroir’.

Het ontwerpteam gebruikte bij de herontwikkeling van het herinneringscentrum in Amersfoort een paar ontwerpmiddelen die een persoonlijke band met heden en verleden, recht en onrecht bewerkstelligen. Dit begint met een manier om de plek van zijn directe omgeving af te zonderen. De bezoekers passeren de authentieke toegangspoort als een symbolische overgang tussen heden en verleden. Zij betreden vervolgens een besloten ruimte, waarbij de omheining voor een rustige achtergrond zorgt. Die omheining verhult ook de ‘visuele ruis’ van de omgeving. Fluitende vogeltjes benadrukken de vervreemdende omgeving. Zij doen ons beseffen dat de vrijheid achter die omheining te vinden was.

De bezoeker legt een route af die het geïsoleerde gevoel versterkt, gebruik makend van een overgang van licht naar donker. Dit symboliseert de weg die de gevangenen of gedeporteerden zelf hebben afgelegd. In het spiegelende paviljoen dat staat voor reflectie, komt de bezoeker via een trap in de ondergrondse museumruimte. De museale route voert geleidelijk vanuit duiste
is naar daglicht en eindigt bij een tweede trap naar boven en naar buiten.
Die trap verbindt de twee delen van het kamp visueel met elkaar: boven aangekomen ontvouwt zich namelijk een dramatische zichtlijn naar de schietbaan (annex executieplaats). Het effect is dat de bezoeker zich klein voelt en wordt geconfronteerd met een gevoel dat refereert aan dat van degenen die daar tachtig jaar geleden gevangen zaten.
Het gebouw maakt op die manier onderdeel uit van een groter geheel, waarbij de omgeving wordt gebruikt om de dramatiek te verhevigen. De omgeving, het ‘schuldige landschap’ zoals dat door Armando tot begrip gemaakt is, krijgt door de enscenering van ruimtes een extra lading.

De ontwerpopgave voor het Nationaal Monument Kamp Amersfoort omvat niet alleen een gebouw, maar een ensemble. Samenwerking tussen verschillende ontwerpdisciplines leidde hier tot een resultaat waarin niet te zien is waar de inbreng van de een begint en die van een ander ophoudt, waardoor het betekenis geeft aan de plek.

Een bezoek aan NMKA blijft mede daardoor een moment van intensieve beleving, die bezoekers anders laat kijken en ze hun eigen mening laat vormen. Dat is voor iedereen, maar vooral voor jongeren – die hun mening nog moeten vormen – belangrijk.