Door Oene Dijk

Transformatie, renovatie en herbestemming zijn actuele thema’s in de hedendaagse wereld van ruimtelijke ordening en architectuur. Het in 2011 opgerichte Nationale Renovatie Platform (NRP) is een onafhankelijke stichting die zich inzet op deze thema’s en dan vooral in de bestaande gebouwde omgeving. Elisabeth Boersma is sinds twee jaar de directeur van het NRP, Barbara Middelhoff is programmamanager NRP Academie.

Elisabeth, wat is je achtergrond?
Ik ben geboren en getogen in een klein dorpje in Weststellingwerf, Friesland. Vanuit Friesland ben ik via Maastricht naar Delft verhuisd om Bouwkunde aan de Technische Universiteit te studeren. Via Delft, Amsterdam, woon ik nu met Martin en onze drie kinderen (11, 9  en 4) in Rotterdam Zuid. Het met de trein doorkruizen van het land, het in verschillende plekken wonen en werken, heeft mijn fascinatie voor de ruimtelijke ordening doen groeien, evenals het besef hoe oneerbiedig -of onbekwaam- er veelvuldig met ruimtelijke en sociale structuren wordt omgedaan. Voor mij is de kwaliteit van het bestaande en de nauwkeurige aansluiting daarop, altijd leidend: op ruimtelijk, sociaal en economisch vlak.

Tijdens en na mijn studie heb ik bij diverse bureaus ervaring opgedaan in architectuur, stedenbouw en cultuurhistorische waarden (Braaksma&Roos, Merkx&Girod, SteenhuisMeurs, NEXT architects). In het bijzonder in opgaven gerelateerd aan hergebruik, renovatie en restauratie. Hier viel mij een discrepantie op tussen ontwerp(er) en (eind)gebruiker en zag ik een kans om die twee werelden dichter bij elkaar te brengen. Daartoe heb ik in 2007 mijn bureau planB opgericht. planB is het netwerkbureau voor stedelijke en sociale transformatiestrategieën middels stedenbouw en architectuur, en zet zich in voor langzame en kwalitatieve transformatie van stad en land. Middels hands-on onderzoek richt zij zich op het zichtbaar maken van de maatschappelijke veranderingen in het ruimtelijk domein.

Vanaf 2007 heb ik veel gewerkt aan strategieën rondom leegstand, braakliggende terreinen, tijdelijke invulling en het laten groeien en bestendigen daarvan. Dat doe ik op operationeel, strategisch en tactisch niveau, om vervolgens naar transformaties en herbestemming te werken. Integraal en vanuit de mens. Voor mij zijn dit stedelijke transformaties vanuit sociale urgentie, veelal in naoorlogse kwetsbare woonwijken, de binnenstad en dorpen. Mijn expertise ligt in het enthousiasmeren en verbinden van mensen, thema’s, expertises en problemen om daaruit nieuwe kansen, economie en een programma te organiseren. Op deze wijze creëer ik sociaaleconomische en ruimtelijke kansen en bestendig deze door gelijktijdig te bouwen aan vernieuwende coalities voor langjarige samenwerkingen tussen gemeenten, corporaties en marktpartijen (denk aan samenwerkingen van 15 tot 20 jaar). Huidige bewoners spelen altijd een prominente rol. Ook heb ik 5 jaar verschillende langjarige integrale gebiedsontwikkelingen inhoudelijk en organisatorisch vormgegeven in Tilburg Noord, Tilburg West, en Eindhoven Woensel, vanuit BPD. De samenwerkingen heb ik kunnen laten ontstaan door vanuit goede inhoud te enthousiasmeren, blijvend te verbinden en zo in een aantal jaar vertrouwen te doen ontstaan tussen organisaties waarbij dat niet vanzelfsprekend is.

Deze ervaringen en competenties heb ik met het kundige NRP-team tot een actuele visie voor NRP kunnen vormen, waarin de lange lijnen zijn geformuleerd, de maatschappelijke urgenties en trends geduid. Daarbij houd ik van het onbekende, van dynamiek en zeer van het experiment. Zonder experiment geen vernieuwing en zonder vernieuwing geen vooruitgang!

En nu ben je dus directeur van het NRP.
Ja, sinds twee jaar en met veel plezier, prachtige partners en een sterke inhoudelijke uitdaging. Veel van de actuele opgaven komen samen in kracht/pracht/vogelaar, of, de naoorlogse woonwijken, die destijds vanuit een oprecht gedachtengoed zijn gerealiseerd. Het is erfgoed, en daar liggen nu kansen en bedreigingen. Hoe zorgen we dat de kansen de wijkgedachte van toen niet vervaagt maar versterkt, hoe zorg je voor zorgvuldige transformatie, nieuwe woonconcepten en vernieuwing. Voor wie begin je met bouwen? Kortom, de naoorlogse woonwijken met gestapelde opgaven zoals armoede, werkloosheid, gezondheid, onderwijsachterstanden, een eenzijdig aanbod van sociale -en sterk verouderde woningen, vereisen een integrale aanpak en vragen daarmee om aandacht. Samen met de druk op de actuele maatschappelijke thema’s energietransitie, klimaatadaptatie, mobiliteit, vergroening, woningnood, creëert dit de opening om die integrale aanpak blijvend te duiden. Vanuit nieuwe samenwerkingen en processen, kan nieuwe architectuur en stedenbouw ontstaan middels hergebruik, biobased en circulair verduurzamen en bouwen, waarderen van het bestaande en het serieus nemen van de emotionele beleving die mensen hebben met een plek, gebouw. De kansen en urgentie op de benodigde aanpak in deze wijken vraagt met name om gezien en geduid worden. In het uitlichten van goede voorbeelden, met het inhoudelijk delen en agenderen in kennissessies alsook in excursies en in onze opleiding, speelt NRP met haar netwerk op nationaal niveau een steeds stevigere rol.  En in die rol, vind ik mijn uitdaging.

“Zonder experiment geen vernieuwing en zonder vernieuwing geen vooruitgang!”

Wat doet het NRP?
NRP zet in op het beter en slimmer benutten van de bestaande gebouwde omgeving. We hebben een aantal vaste bijeenkomsten per jaar, zoals de start van het nieuwe jaar, een diner, reis en congres, daarnaast prijst het NRP: met de NRP Masterprijs, dé nationale prijs voor aanstormend talent binnen de renovatie- en transformatiesector; leren we van de nieuwe generatie. De NRP Gulden Feniks is een prijs om van te leren: dé nationale prijs voor renovatie en transformatie van de gebouwde omgeving, waarbij het dus niet zozeer om de mooie plaatjes gaat maar vooral over wat er is geleerd, welke dilemma’s kwam men tegen, hoe verliep de samenwerking en welke innovatieve oplossingen vond je.

Maar wat we vooral doen met en mede vanuit onze partners is circa achttien werksessies per jaar organiseren. In deze sessies worden concrete dilemma’s, vastgelopen processen of een beleidsvraagstuk behandeld. We zijn geen zendmachine, we willen juist de toegevoegde waarde van de partners onderling aan elkaar zichtbaar maken. Onze partners zijn actief, willen samen leren en kunnen daardoor sneller vooruit.

We hebben dit jaar de Regiotafels opgetuigd, hierin komen we vier keer per jaar in wisselend comité van vijftien bestuurders per keer – vanuit die brede diversiteit die ons netwerk behelst – bij elkaar en voeren de dialoog op een heel open wijze, de kansen en de moeilijkheden komen op tafel. Om dan met elkaar te bezien waar we doorbraken kunnen realiseren. We proberen zo concrete opgaven, samenwerkingen en processen verder te brengen.

Gaat het dan ook om de woonopgave?
Jazeker en we kijken ook kritisch naar voorstellen die vanuit de politiek worden gelanceerd. Als we bouwen, kunnen we het dan hebben over het hóe, hoe gaan we om met onze gebouwde omgeving, hoe gaan we om met water, voedselproductie en energie. Oplossingen vinden in een land met beperkte ruimte, vraagt om focus op bestaand stedelijk weefsel. Daarin zijn nieuwe samenwerkingen, coalities essentieel. Met zijn allen richten we ons veel op steden maar vergeet niet dat dorpen stedelijk weefsel zijn. Al weer jaren geleden heb ik met Laurens Boodt gewerkt aan Ruilverwoning in een aantal Friese dorpen. Daarbij ging het om de miss-match tussen het woningaanbod en de woonvraag: veel ouderen wonen te groot en jongeren kunnen zo’n grote woning niet betalen. Het inzicht dat de bewoners zelf aan een vitaal dorp konden werken, waarin zowel jong als oud kon blijven wonen, kwam door open de dialoog met elkaar, als dorp, te voeren. De sleutel tot behoud van een levend dorp lag in het zien dat elkaars belang complementair was, én dus in samenwerken. Het zorgvuldig en met aandacht kijken naar dorpen biedt veel kansen, ook voor de woonopgave, en genereert directe impact op het dagelijks leven van de bewoners.

We pleitten sterk voor het kijken naar de bestaande (woon-)voorraad, naar het verduurzamen van de bestaande acht miljoen woningen. Er is nog altijd veel leegstand van bijvoorbeeld kantoorgebouwen; er is veel onbenut potentieel in de wederopbouwwijken, gesloten plinten, woningen boven winkels die leeg staan. Daar zijn 700 tot 800.000 woningen te realiseren. Overheden spelen een belangrijke rol hierin.

We hebben vorig jaar met Natuur en Milieu een manifest geschreven, door 120 organisaties en bedrijven ondertekend;  niet alleen onze NRP leden maar ook daarbuiten. Dit hebben we overhandigd aan het Ministerie VRO. Eind november gaan we een petitie indienen bij de nieuwe Tweede Kamer. We maken duidelijk dat het niet alleen om een technische opgave gaat, maar vooral ook om een ontwerpopgave.

Barbara, wat is jouw rol binnen de NRP?
Ik ben Programmamanager NRP Opleiding Renovatie en Transformatie. Ik ontwikkel en organiseer de opleiding samen met mijn collega Rutger Oolbekkink. Ik werk bij transitiebureau Diep in Apeldoorn. We richten ons op duurzame gebiedsontwikkeling, energietransitie, circulariteit en participatie.

Bij de NRP Opleiding Renovatie en Transformatie willen we de professionals die brede blik bijbrengen en werken vanuit verbinding waar Elisabeth het zojuist over had. De partners van NRP misten een opleiding voor de Renovatie en Transformatie professional. Er waren wel kortdurende cursussen voor specifieke onderwerpen zoals erfgoed of op technische gebied en masteropleidingen waar de thema’s transformatie, renovatie en herbestemming maar een klein onderdeel van waren. Dat moest anders: NRP biedt sinds 2013 een jaaropleiding aan ontwikkeld voor en door de NRP-partners. We hebben daarbij contact gezocht met kennisinstituten, en werken nu nog steeds samen met TU Delft. We werken met verschillende docenten van diverse opleidingsinstituten en vanuit de praktijk.

De opleiding bestaat uit vier modules. We starten met Vernieuwen, waarbij je uitgenodigd wordt om breder te kijken dan alleen vanuit je eigen vakgebied. Daarna komt de module Verbinden; dat gaat over samenwerken en over verbinding met de plek, de historie en de opgave. De derde module gaat over verduurzamen. Waar het 10 jaar geleden nog vooral ging over de energietransitie, gaat het nu ook over circulariteit, biodiversiteit, klimaatadaptatie en natuurinclusief. De laatste module is Verwaarden, waarbij waardecreatie en een brede waardebenadering centraal staat.

Ieder jaar zoeken we de actualiteit, dat kunnen we omdat we een zelfstandige opleiding zijn. Ieder opleidingsdag zijn we op een andere inspirerende renovatie of transformatie locatie, van een fabrieksterrein tot Paleis Soestdijk. We hebben ook twee challenges, vaak opgaven die vanuit een NRP partner komen. Een challenge is een tweedaagse sessie waar in een pressure cooker in groepjes gewerkt wordt aan de opgave en die eindigt met een presentatie aan opdrachtgever. Zo kunnen de deelnemers het geleerde toepassen in een echte opgave.

De diversiteit van het netwerk zie je ook terug in de opleiding en dat wordt door de alumni als heel waardevol gevonden. Je breidt je netwerk enorm uit en krijgt een kijkje in de keuken van de ander en begrijpt zo waarom een partij zo werkt en denkt. We hebben een paar producten: een trendboek waarin de interviews worden gebundeld die een deelnemer met een visionair heeft gedaan en iedere deelnemer heeft een logboek, een naslagwerk. Het gaat overigens in de opleidingen niet alleen over kennis maar ook over vaardigheden en competenties die nodig zijn om succesvol te zijn in de renovatie en transformatie opgaven.

En tot slot?
We nodigen de BNA leden van harte uit om zich aan te melden bij de NRP Opleiding Renovatie en Transformatie, waarbij partners van de NRP korting krijgen. Daarnaast is er een werktuigPPO, waar vanuit de creatieve sector ook een aanzienlijk deel wordt vergoed.

Wil je meer weten over het NRP of meer over de opleiding? Bekijk het op hun website.