Tirana is een typische communistische stad, maar de afgelopen jaren heeft het een opmerkelijke transformatie ondergaan. Met felle kleuren, strakke lijnen en modernistische invloeden is de architectuur van de stad een weerspiegeling geworden van haar identiteit als levendig en vooruitstrevend stedelijk centrum.

De lokale overheid is ambitieus geweest in haar inspanningen om Tirana nieuw leven in te blazen. Onder leiding van burgemeester Erion Veliaj heeft de stad het idee van “stedelijke acupunctuur” omarmd. (‘Stedelijke speldenprikken’ zijn locaties in de stad waar opvallende bouwwerken verschijnen, met het idee dat de bouwwerken en de bezigheden die zich er in en om afspelen een positief effect hebben op de hele omgeving.)

SKANDERBEG SQUARE, EEN 51N4E PROJECT
Een van de meest opvallende voorbeelden van deze aanpak is het project Skanderbeg Square. De herstructurering is het resultaat van een internationale architectuurwedstrijd die in 2008 werd gewonnen door het Belgische bureau 51N4E. Het voorstel van de wedstrijd, bedacht in samenwerking met de Albanese kunstenaar Anri Sala, reorganiseerde het centrale plein van Tirana, de van oorsprong uitgestrekte ex-communistische vlakke plein, op een eenvoudige maar radicale manier. De plek is daardoor zowel de kern van de Albanese hoofdstad als van grote symbolische betekenis voor het hele land geworden. Onderkelderd om te parkeren bovendien.

De BNA/Rondeelgroep kreeg een uitgebreide rondleiding van de al jaren in Albanië gevestigde Guust Selhorst, werkzaam bij 51N4E, over het royale tot voetgangersgebied verheven plein en het omliggende publieke groen. Het plein loopt naar het midden toe, heel slim, 1,40 m. rond omhoog. Het is in diagonale lijn bekleed met een 4-tal kleurgroepen Albanees marmer; de kleurgroep wordt naar de hoek toe steeds duidelijker. De omliggende gebouwen vanuit het verleden vaak groot, streng, fascistisch van stijl, lijken er een meer menselijke maat door te krijgen.

Het midden biedt een soort uitzichtpunt naar alle kanten van de stad. Opvallend is dat er bijna niemand midden op het plein blijft hangen. Het publiek bevindt zich vooral langs de randen van het plein. Het is een heel leuk schouwspel, dat komen en gaan over het plein, dat je vooral vanaf de zijlijn, of zittend op één van de mooie terrassen, kunt waarnemen. Er wordt muziek gemaakt, gestept, er zijn fietsers en skateboarders. Alles lijkt er te kunnen.

Zomers staan de fonteinen wisselend van plek aan om beweging te stimuleren; ze hebben ook een praktische waterafvoer functie op het rondlopende plein. Ook het verhaal van de door 51N4E ontworpen stoel is zeer functioneel en fraai. De zo’n 1,2 meter brede stoelen staan gewoon overal vrij in en rondom het plein. Er worden zelden exemplaren gemist; de stoel is té breed om zo onder de arm meegenomen te worden.

De vaste stenen banken rondom het plein zijn samengesteld van restanten van de marmeren tegels en beton; na het mengen en gieten is een soort terrazzo effect ontstaan; een praktisch en strak authentiek meubelstuk, zonder (zwaar) transport gemonteerd, want lokaal geproduceerd.
De asfaltbestrating op aangrenzende boulevards is opgeleukt met een confetti van wit grind er in.

BOOK BUILDING, 51N4E
Aansluitend werd het project in aanbouw de zgn. ‘Book Building’ bezocht. Een multifunctioneel gebouw, bestaande uit drie delen, gelegen in downtown aansluitend op het Skanderbeg plein, een Ottomaanse moskee én de historische toren.

De ook nu weer, grotendeels in beton uitgevoerde gebouwen, zijn deels van een opvallend mooie bruintoon voorzien, een prachtig trappenhuis buitenom doch onderdaks, voor meer leven en contact met elkaar. In de nieuwbouw vallen de boogvormen op en rondgebogen, geperforeerde vaste raambekleding die dienst doen als luiken, om het naar binnenvallend licht, dat in de zomer zeer fel kan zijn, te filteren. Is dit misschien ook een stukje bouwkunst om Tirana’s identiteit te versterken?

Van de ruimte die het bouwbesluit ruim biedt wordt in ieder geval dankbaar gebruik gemaakt. Het is de bedoeling dat de nieuwbouw tenminste voor 50% publiek toegankelijk blijft. Onder de open, overdekte ruimtes, wordt het vast prettig wandelen en vertoeven voor het publiek.

Zie ook de verslagen op de 51n4e website over het plein en bookbuilding.

DOWNTOWN ONE, EEN MVRDV STER PROJECT
In downtown Tirana, nabij het plein vind je ook Downtown One van MVRDV. De groep had het voorrecht het tot nu toe hoogste gebouw (145 m.) te bezoeken en zelfs het dak op te gaan. Het gebouw lijkt op afstand op een gepixelde kaart van Albanië. De uitspringende balkons vertegenwoordigen elk een dorp of stad, wat dit gebouw een icoon in het hart van Tirana maakt. Lees en zie meer op de MVRDV website.

PIRAMIDE VAN TIRANA, MVRDV VERBOUWT
De Piramide van Tirana, is een voormalig museum voor de oud communistische heerser van Albanië Enver Hoxha, dat gebouwd werd in 1988. Het werd ontworpen door architecten Pirro Vaso en Pranvera Hoxha, dochter van Enver Hoxha. Na de val van de communistische regering van Albanië in 1991 werd de piramide gebruikt als een tentoonstellingsruimte, conferentiecentrum en zelfs als nachtclub.

In 2018 werd de Piramide van Tirana – ‘spierwit’- gerenoveerd en omgebouwd tot een nieuw cultureel centrum, genaamd “Tirana Hub”. De renovatie wordt uitgevoerd door het Nederlandse MVRDV. De Tirana Hub functioneert als een innovatieve ruimte met losse units die dienst kunnen doen als shops, kleine kantoren of geschikt zijn voor horeca. De buitenkant van de piramide is grotendeels behouden gebleven en heeft een transparante witte laag gekregen, bedoeld om te reflecteren wat er binnenin gebeurt. De oorspronkelijke marmerbekleding is grotendeels verdwenen, gestolen, dit is zicht baar gelaten, niet glad gestuct .

TIRANA STADSHUIS EN DE GEMEENTELIJKE PLANALOGIE
Het plein en de boulevards in rechte lijn naar oost, west, noord, zuid, met in het midden de onderkelderde parkeerplein Skanderbeg, werden deels bewandeld o.l.v. Arba Baxhakul van de gemeentelijke planologische afdeling.En auteur van het boek Floating Identities

Prachtige brede straten, met als nog maar toenemend autoverkeer, maar gelukkig wel separate groen omzoomde wandel- en fietspaden met opvallend veel banken, al dan niet overdekt, om even te zitten of zelfs je mobiel op te laden.

Tirana groeit met honderdduizenden inwoners per jaar hard en telt er nu al ca. 1,5 miljoen, inclusief de buitengebieden. En dat voor een land zo groot min of meer als België! De huizenprijzen lopen er sterk uiteen; in het hart van de stad in de nieuwbouw gaan de nieuw bezochte appartementen een 1.000 euro per m2. kosten.Ze zijn bereikbaar voor maar een klein deel van de Tiraanse bevolking. Het merendeels woont in flats uit de jaren ‘60- ’90. En ook in zichtbaar eigenhandig stukje bij beetje bij elkaar gemetselde woningen.

In de stad kun je al een eerste EV taxi instappen of een EV bus. Er wordt aandacht besteed aan buitenkunst. En het Art Museum “Thanas Papa” aan het plein wordt voorzien van een nieuwe entree en zal eind van het jaar heropend worden. Afsluitend aan deze rondleiding werd de Tirana/Architectuurcentrum Rondeel Deventer/BNA NETSTED groep hartstochtelijk toegesproken door de plaatsvervangend burgemeester Arbjan Mazniku. N.b. bovenop het dak van het Stadhuis! Een unieke ervaring. Bijgewoond ook door de Nederlandse Ambassadeur in Tirana, Reinier Vos en zijn team.

De vraag hoe de stad Tirana naast de Star-Architect projecten er voor zorgt dat ook de gemiddelde inwoner mee profiteert van de ontwikkelingen werd als volgt beantwoord: Degene die uitgenodigd en gepermitteerd worden in Tirana te bouwen betalen een percentage van de bouwsom op voorhand. Dat geld wordt gebruikt voor verbetering en ontwikkeling van de infrastructuur; wegen, water, electra etc.

TOEKOMSTIGE NIEUWBOUW
De nieuwbouw in Tirana gaat nog wel even door. Er zijn plannen voor toenemende nieuwbouw aan de zuidelijke rand van de stad. Zo werkt het Scandinavische Cebra Architecture aan ‘mount Tirana. Met 205 m. wordt het, het hoogste gebouw in Tirana. En misschien wel echt het duurzaamste.

SAXION HOGESCHOOL DEVENTER I.S.M. POLITEKNIK VAN TIRANA
Er was nog een reden voor Architectuurcentrum Rondeel en BNA NETSTED om deze oorspronkelijk door Ulrike ten Elsen, oud directeur Rondeel en Johan Kuiper enthousiast te omarmen.
Tirana heeft verschillende universiteiten en instellingen voor hoger onderwijs die studies in architectuur en aanverwante gebieden aanbieden. De meest prominente hiervan is de Politeknik Universiteit van Tirana, die studies in architectuur, stedenbouw en techniek aanbiedt.

De Deventer Saxion Hogeschool heeft samenwerkingsverbanden en uitwisselingsprogramma’s met de Universiteit van Tirana en de Aleksander Moisiu Universiteit van Durres. Eerstgenoemde werd bezocht en studenten presenteerden hun ideeën omtrent de ontwikkeling van de wijk.

Onder leiding van Jonila Prifti, hoofd van de urbanisme en architectuur faculteit, werd een presentatie gehouden door studenten van de Polyrechnic University van Tirana. Er bestaat al een aantal jaren samenwerking tussen deze universiteit, Saxion Hogeschool Ruimtelijke Ontwikkeling (incl. Stedenbouw) en Rondeel. Verschillende thema’s waren onderzoeksopdrachten en ruimtelijke opgaven, zoals openbare ruimte, groen, klimaatmaatregelen (hitte en water), mobiliteit, De huidige groep studenten houdt en hield zich bezig met kwetsbare wijken, toegespitst op de wijk Don Bosko.

De problematiek van de wijk is veelzijdig; een wijk in transitie met informele zelfbouw, maar ook dure nieuwbouw, een enorm mobiliteitsprobleem (smalle straten en doodlopende stegen en een grote overlast van autoverkeer dat ook transitverkeer naar het centrum is), versnipperde en soms onduidelijke eigendomssituaties, groen dat niet altijd openbaar toegankelijk is. Het gentrificatieproces is in volle gang. Dat is te zien aan bouwactiviteiten voor m.n. de woonfunctie, maar ook aan het levendige en zich vernieuwende horeca- en winkelbestand. Kortom een wijk vol uitdagingen. Naast de presentatie en de aansluitende discussie zijn we met Jonila, de zes UPT studenten en twee Saxion Studenten die stage lopen in Tirana de wijk Don Bosko doorgegaan en hebben we de problemen en uitdagingen in het veld kunnen waarnemen.

OVERIGE BEZOEKEN
In de nog overblijvende uren werd nog een bezoek gebracht aan: de NOG NOOIT BEWOONDE Royal Villa uit 1936 onder leiding van Armand Vokshi, directeur van UPT Tirana.

De villa zelf is niet publiekelijk toegankelijk, maar dankzij Armand hebben we deze kunnen bezichtigen. Ook hierbij waren studenten aanwezig en de ambassadeur en zijn echtgenote. Het gebouw wordt gebruikt voor officiële (regering)ontvangsten en is gedeeltelijk opgeknapt. Het gebouw en het interieur heeft kenmerken van regimes in de tussentijd; het koninkrijk, Italiaans fascisme en communisme. Er moet nog een hele slag overheen om het weer in zijn geheel toegankelijk te maken, inclusief een functie als bijvoorbeeld (kunst)museum. Armand is bij dit proces betrokken. Een aparte opgave is het grote omliggende landgoed, dat enigszins wordt onderhouden, maar ook een grondige opknapbeurt kan gebruiken, waarbij ook een opgave ligt op welke wijze het een aantrekkelijke omgeving wordt die – al of niet tegen betaling – toegankelijk wordt en zich zou kunnen bedruipen.

Verder zijn de rondleidingen verschillende gepasseerd, waaronder:
- Lakeside Hills van JA Joubert, o.l.v. ‘hoofd BNA, Albanië, tevens lectuur op de universiteit Armand Vokshi
- De lagere en middelbare school Servet Maçi een school gelegen aan een drukke weg maar op het moment dat je de trappen afloopt naar het verlaagde plein ontstaat een Serene rust. We zijn rondgeleid door Alba Kuce en Elda Cena van StudioArch4
- New Bazaar van Atelier 4
- House of Leaves van Elisabetta Terragni
- Forever Green Tower van Archea Associati
- Aba business center van Bolles-Wilson
- Er werd informeel gepraat en een hapje en drankje gedaan in de Embassy Garden.
- Een uitgebreide rondleiding door één van de vele te bezoeken bunkers, Bunkart 2. Deze bunker – en nr. 1 in de stad – is omgetoverd tot een historisch museum, waarin de communistische periode en de angst voor o.a. de koude oorlog belicht wordt.
- Er werd gegeten en gedronken, ja zelfs even Latin gedanst. De Albanese wijnen zijn goed! En het restaurant Mullixhiu, van Bledar Kola, afkomstig o.a. van Noma, is een grote zintuiglijke beleving. Er wordt gekookt met lokale ingrediënten, nieuwe technieken en moderne plantaardige vormgeving. De entourage en locatie was verrassend; een bergchalet, met fastfood buren, bij het mooie Lake Tirana.
- Koffiedrinken was een feest, gelijk de Italiaanse koffiecultuur maar dan minstens een halfuur zitten en praten, veel praten.
- Vanuit de ooghoeken en tijdens wandelingen naar de afspraken ging het door de wijk Don Bosko en nog langs gebouwen, als MVRDV’s Skanderbeg building en Residental Building Park Gate van X-plan studio.
- Een deel van de groep nam nog even de kabelbaan de bergen in (bij Bunkart 2).

EN NAWOORD VAN DE DEELNEMERS:
Gert Grosfeld, GSG-Architecten:
‘Alleen al het briljante ontwerp voor het Skanderbeg plein in Tirana maakt een excursie naar deze stad de moeite waard.’

Leyla Godoy, Blossomarchitecture
Ambitieuze stad. Ook als er geen concreet plan is.

Hans Bieckmann, HansMade
TiranA, what’s in a name; bijzonder inspirerend om te ervaren hoe de snelgroeiende hoofdstad van een land dat bijna 70 jaar gebukt ging onder de zwaarste communistische en fascistische dictaturen, vertrekkend vanuit chaos maar actief (onder-) zoekend en experimenterend, op weg is naar een nieuwe identiteit èn een leefbare democratische stedelijke structuur.

Wilma Dijkgraaf-Hofmeijer, wdh
Het zo consciëntieus ontwikkelde Skanderbegplein in combinatie met de lokale flora alleen al, maakte dat Tirana een hele fijne, multiculturele, wellbeing place to be is, waar je mond vaak open valt van de ongelooflijke staaltjes bouwkunst en je het beste ook voor de gemiddelde inwoner wenst.

Architect Maarten Douwe Bredero
Tirana, in Albanië my friend / It was good for now, we related somehow / Will certainly meet again Somewhere in time, before the day’s end

Marcia Mulder, 52n
Van tevoren vroeg ik me af of alles wat we als organisatie al geleerd hadden van de Saxion studenten projecten over de ster projecten, de mooi nieuwe groene infrastructuur als de chaotische zelfgemaakte woningbouw met doodlopende straten uit de jaren 80 terug te vinden zou zijn. Bij het eerste project Lakeside Hills waren alle drie aspecten meteen te zien waarna de gesprekken met de studenten, de gemeente, de ambassade en de collega-architecten het verhaal vanuit verschillende perspectieven vertelden. Dank aan allen die ons ontvangen/rondgeleid hebben en hun ideeën met ons gedeeld hebben. Een stad/land om naar terug te keren.

Marcia Mulder architectenbureau 52Noord, heeft nog een boektip:
‘ Lea Ypi’ groeit op in Albanië, een van de meest geïsoleerde landen ter wereld, waar communistische idealen de plaats van religie innemen. Deze laatste stalinistische uithoek van Europa werd geteisterd door schaarste en politieke executies, maar voor Lea is het haar thuis.

Verslaglegging namens Architectuurcentrum Rondeel: Marcia Mulder, Henk Blokland, Wilma Dijkgraaf-Hofmeijer