Voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen noemde expliciet het bouwen met natuurlijke materialen als hout en bamboe in haar speech bij de lancering van de New European Bauhaus in het kader de Europese Green Deal in 2020. Dr. ir. Pablo van der Lugt onderstreept deze noodzaak voor biobased bouwen. Hij is specialist op het gebied van biobased bouwen en o.a. gastdocent aan de TU Delft, waarvoor hij ook heeft bijgedragen aan de Massive Online Open Course (MOOC) /Sustainable Building with Timber . Daarnaast is hij bestuurslid bij Built by Nature, een groot fonds en netwerk op het gebied van houtbouw. Hij is auteur van verschillende boeken over dit thema zoals Booming Bamboo (2024) en De Houtbouwrevolutie (2021).
Door Oene Dijk
Hout is oud. Wat is, kort samengevat, de historische ontwikkeling van houtbouw en wat zijn de laatste innovaties?
Hout en andere biobased materialen zijn van oudsher lokale materialen die gebruikt werden voor het bouwen. Later wordt de baksteen daarvoor ingezet en nog later, vanaf de Industriële Revolutie, wordt hout steeds meer vervangen door ijzer, en staal en beton. Hout is nu weer in.
De laatste innovaties in de houtbouw, waaronder industriële, modulaire houtbouwconcepten en hoogbouw in hout, bieden allerlei nieuwe mogelijkheden die vroeger niet voor mogelijk werden gehouden. Een bijzonder en weliswaar hybride gebouw, is de 73 meter hoge toren van het 21 verdiepingen tellende gebouw HAUT in het Amstelkwartier in Amsterdam. Met hout kun je nog hoger bouwen; momenteel tot 100 meter hoewel er ook al een toren van 140 meter hoog is aangekondigd in Rotterdam, De Houten Reus.
Ook op het gebied van in Nederland te verbouwen biobased gewassen, zoals bamboe, hennep en vlas, maar ook olifantengras en lisdodde, is er veel nieuws gaande. Biobased materialen kun je inzetten voor isolatie, voor afwerking en voor de constructie; bijvoorbeeld op basis van strobouw en kalkhennep. Voordeel is dat deze gewassen in Nederland verbouwd kunnen worden en dus weer gebruik maken van de traditie van lokaal bouwmateriaal en -belangrijker nog- hiermee een alternatief, niet schadelijk, verdienmodel voor boeren.
Verhoudt je je al lang tot hout?
Ja, al was het eerst bamboe dat mijn aandacht trok. Ik liep tijdens mijn stage voor de TU Delft in Costa Rica, door een bamboebos en werd gegrepen door de schoonheid en de sterkte van dit snel groeiende materiaal. Net als met houtbouw merkte ik dat er veel vooroordelen heersen over deze materialen. Ik ben onderzoek gaan doen en schreef er een scriptie en uiteindelijk ook een proefschrift over. Ik hou van de tactiliteit van hout, hoe het aanvoelt, de aaibaarheid ervan, en ook de geur, de warme uitstraling, etc. Het groeit ook nog eens terug en het ziet er mooi uit.
De laatste innovaties in de houtbouw, waaronder industriële, modulaire houtbouwconcepten en hoogbouw in hout, bieden allerlei nieuwe mogelijkheden die vroeger niet voor mogelijk werden gehouden.
Betreft die vooroordelen, wat waren en zijn die?
“Houten gebouwen zijn brandgevaarlijk, rotten weg, vergen veel onderhoud, zijn te gehorig” etc. “Hoe duurzaam is het kappen van bossen” wordt vaak als een kritische tegenvraag opgeworpen. Ook wordt het kostenargument regelmatig ingezet.
Zolang er nog geen CO2 taks is op bouwmaterialen is hout puur op materiaalniveau nog wat duurder dan de meest traditionele materialen maar ik zie wel manieren, zoals sneller bouwen o.a. door prefab en modulair, en ook ontwerpen vanuit de beste kwaliteiten van hout, om dat te veranderen.
Hoe zijn deze vooroordelen te weerleggen?
Door kennis te delen dat al deze zaken op te lossen zijn door de juiste ontwerpkeuzes. En daarna juist de voordelen te noemen. Houtbouw en andere vormen van Biobased zorgen voor een schoner bouwproces waarbij minder CO2 wordt uitgestoten. Neem kruislaaghout waar per kuub meer dan driekwart ton is CO2 opgeslagen, terwijl de uitstoot tijdens de productie bijna tien keer lager is.
Het zorgt voor een sneller en veel schoner bouwproces; neem als voorbeeld Liander Westpoort, de winnaar van de Nationale Houtbouwprijs in 2023; fantastische kwaliteit en ook nog eens praktisch kostenneutraal opgeleverd.
Ik noemde al een ander voordeel, namelijk dat het terug groeit. Bijna al het in draagconstructies van gebouwen toegepaste hout in Nederland komt uit Europese bossen- met name naaldbossen -. die door aanplant steeds weer aangroeien. Borging van de duurzaamheid gebeurt middels certificering via PEFC en FSC, hiermee wordt gegarandeerd: bos blijft bos.
Daarnaast past hout juist heel goed in een circulaire bouweconomie. Los van de hernieuwbaarheid leent hout zich zeer goed voor hergebruik, zeker als wordt ontworpen voor demontabiliteit, zoals bij Liander. Daarnaast komt er ook veel hout vrij uit de GWW, zoals damwanden of meerpalen, die door een simpele bewerking, bijvoorbeeld schuren en zagen, opnieuw ingezet kan worden in nieuwe bouwprojecten, zie bijvoorbeeld het meerlaagse woongebouw de Warren in IJburg.
Kan je het wegrotten van hout tegengaan, het brandgevaar verlagen en de akoestiek verbeteren?
Ook hier zijn weer allerlei oplossingen voor als je werkt met ontwerpers, adviseurs en bouwers met kennis van zaken. Om je specifieke vragen te beantwoorden: Ja, o.a. door hout (of bamboe) bijvoorbeeld thermisch te modificeren, het plaatsen van gipsplaatsen (wel met als nadeel dat het hout uit het zicht raakt in combinatie met overdimensionering) waarbij je het brandproces vertraagt, etc. Akoestiek kan prima opgelost te worden door een laag ballast toe te voegen, en de ontwikkelingen daarin gaan ook snel. Waar we eerst een laagje beton storten wordt nu veel meer gewerkt met droge methodes, zoals hergebruikte stoeptegels of grind zoals in het project SAWA in Rotterdam.
Biedt hout naast de genoemde duurzame voordelen nog andere voordelen?
Het esthetische aspect is zo’n voordeel; ik ben niet de enige die en de warmte maar ook de natuurlijke verwering van hout waardeert. Belangrijker nog is de positieve invloed die hout uitoefent op de gezondheid en het welzijn van mensen. Onderzoek naar ‘biophilic design’ toont de positieve effecten van het gebruik van biobased materialen in het zicht. Hout wordt bijvoorbeeld als warm, natuurlijk en vriendelijk ervaren.
Een studie als Schule ohne Stress (SOS) door het Oostenrijkse Joanneum Research instituut toont aan dat een houten omgeving stress verlagend werkt en de concentratie verhoogt, waardoor een hogere productiviteit ontstaat. Ook andere onderzoeken, bijvoorbeeld naar gebouwen in de gezondheidszorg zoals de Maggie’s kankerherstel-centra, tonen positieve effecten aan. Echter dit is een heel nieuwe onderzoeksgebied en verder onderzoek is meer dan welkom.
Bijna elke grote bouwer heeft wel een eigen concept: denk aan TBI, BAM, Heijmans, Dura Vermeer etc.
Je geeft gastcolleges aan de TU Delft, hoe kijkt de huidige generatie studenten hiernaar?
Duurzaamheid en het gebruik van biobased materialen zijn enorm in trek! Ik ben erg hoopvol voor de toekomst want ik zie dat de nieuwe generatie de ommezwaai naar een gezonde en toekomstbestendige maatschappij zeer serieus neemt en daarbij de voordelen van biobased bouwen onderkent. Er zijn altijd veel vragen, als hoe kun je minder staal of geen staal gebruiken, kun je weer met houten penverbindingen werken, wat is de stand van zaken wat betreft de laatste freestechnieken. Ze willen de businesscase van houtbouw uitzoeken. Het is heel hoopvol dat er nu recent een specifieke leerstoel voor houtbouw is opgericht aan de TU Delft, met architect Prof. Alex de Rijke als eerste hoogleraar.
En hoe kijkt de praktijk ernaar?
Een steeds groter deel van de markt is serieus bezig met houtbouw en biobased bouwen en ziet de voordelen op het gebied van o.a. industrialisatie en modulaire houtbouw. Verschillende modulaire houten woningfabrieken zijn in gebruik of in ontwikkeling in Nederland. Bijna elke grote bouwer heeft wel een eigen concept: denk aan TBI, BAM, Heijmans, Dura Vermeer etc.
Belangrijk in dit kader is het Houtbouw Convenant in de Metropool Regio Amsterdam. In dit convenant spreken verschillende partijen af dat vanaf 2025, 20 procent van de woningproductie in de metropoolregio Amsterdam van hout of andere biobased materialen wordt gebouwd.
Hoe kijkt het buitenland naar hout; ken je voorbeelden die inspireren?
Scandinavië kent natuurlijk een lange traditie en inspireert al langer onder meer met vele hoogbouw projecten in hout, zoals het hoogste volledige houten gebouw ter wereld, Mjorstartnet. Een van de grootste houten gebouwen van de wereld staat in Zweden: het Sara Kulturhus in Skellefteå; 80 meter hoog. Er is zo’n 13.000 m3 lokaal gesourced hout toegepast en zelfs de liftschachten zijn in hout gemaakt. De beeldkwaliteit zowel van binnen als buiten is fenomenaal! Hout biedt enorm veel kansen voor zeer hoogstaande architectuur.
De BNA Academie organiseert de training ‘Houtbouw, een introductie’ door Pablo van der Lugt op 4 april van 13 tot 17 uur in Gebouw Deltawind, inclusief rondleiding door de projectarchitect Ad Kil!
Ten slotte; ik begreep dat voor de cursus BNA Academie ‘Houtbouw: een introductie’ ook een speciaal gebouw wordt bezocht? Ja dat klopt, ik ben erg blij dat we het kantoorgebouw Deltawind, winnaar van de Nationale Houtbouwprijs 2024, mogen bezoeken. Dit gebouw, in het Zuid-Hollandse Oude-Tonge, is ontworpen door RO&AD Architecten voor energiecoöperatie Deltawind, en is een bijzonder voorbeeld van wat je met hout kan doen. En is normaal alleen toegankelijk voor mensen die er werken of vergaderen en leden van de coöperatie dus het is heel bijzonder dat we hier een kijkje mogen nemen en worden rondgeleid door de projectarchitect, Ad Kil, zelf!
Voor het Deltawind kantoor zijn veel soorten hout gebruikt. Voor de kolommen van de onderbouw is het sterke en zeer duurzame azobé, toegepast. Cross Laminated Timber (CTL) is voor de vloeren gebruikt. De gevels zijn gemaakt van houtskeletbouw en de buitengevels zijn betimmerd met de planken van voormalige azobé meerpalen, ‘geoogst’ in een project in de Zeeuwse Delta op een steenworp afstand:, circulariteit in optima forma.
Daarnaast wordt er gebruikt gemaakt van Nederlands lariks uit de bossen van Staatsbosbeheer, en van thermisch verduurzaamd fraké. In de binnenkant komen we ook nog vurenhout en beukenhout tegen. Deltawind is een fraai voorbeeld van hoe we in Nederland op weg zijn naar een nieuw energiesysteem van duurzaam en lokaal opgewekte energie: de energietransitie. Maar het laat ook heel mooi zien hoe de materiaaltransitie naar meer biobased en circulaire materialen eruit kan zien!
